Chủ tịch Hồ Chí Minh, Trung ương Đảng đều đánh giá rất cao thắng lợi của Khởi nghĩa Ba Tơ, coi đó là một điển hình tiên phong táo bạo, một bài học kinh nghiệm lớn về chiến tranh nhân dân. Nhắc đến Khởi nghĩa Ba Tơ, Chủ tịch Hồ Chí Minh nhấn mạnh: “Khởi nghĩa Ba Tơ là cuộc khởi nghĩa vũ trang của quần chúng cách mạng giành được thắng lợi trọn vẹn đầu tiên từ khi có Đảng lãnh đạo”.

Ba Tơ là huyện miền núi phía tây nam tỉnh Quảng Ngãi. Nơi đây có địa thế núi non hiểm trở, là một vùng dân cư không đông, bao gồm cả người Kinh và đồng bào dân tộc thiểu số, có truyền thống bất khuất, kiên cường chống ngoại xâm. Cuối năm 1940, đầu năm 1941, thực dân Pháp xây dựng “Căng an trí” tại Ba Tơ, đưa các chiến sĩ hoạt động cách mạng đã mãn hạn tù về đây quản lý, khống chế, triệt tiêu mọi hoạt động cách mạng. Hầu hết các chiến sĩ, đảng viên kiên trung của Quảng Ngãi đều lần lượt bị đưa lên, giam lỏng tại đây.

Tượng đài Khởi nghĩa Ba Tơ là điểm đến của nhiều thanh niên trong những ngày tháng Ba lịch sử.

Đã 80 năm trôi qua, những chiến sĩ, đảng viên ở “Căng an trí” ngày ấy giờ không còn nữa. Thế nhưng, những câu chuyện về họ, về những ngày tháng đấu tranh không khuất phục vẫn được truyền lại như một ngọn lửa không bao giờ tắt trên vùng đất này.

Dẫn chúng tôi đi qua những dấu tích xưa ở phía tây Bảo tàng Khởi nghĩa Ba Tơ, ở thị trấn Ba Tơ (Ba Tơ), địa giới của đồn Ba Tơ, là khu vực trung tâm của “Căng an trí” một thời, Chủ tịch Hội Cựu chiến binh huyện Ba Tơ Phạm Văn Viên cho hay, địch tưởng rằng giam cầm các chiến sĩ cách mạng trong chốn hoang vu sẽ bào mòn được ý chí của họ, nhưng chúng đã lầm. Dù bị giam cầm khắc nghiệt, những chiến sĩ cách mạng vẫn kiên cường vượt qua mọi thử thách, giữ vững niềm tin, hun đúc tinh thần đấu tranh. Để rồi, từ nơi tưởng chừng là lao tù, họ đã biến nó thành trường học cách mạng, viết nên trang sử hào hùng trên vùng đất Ba Tơ.

Chủ tịch Hội Cựu chiến binh huyện Ba Tơ Phạm Văn Viên giới thiệu những hình ảnh, tư liệu về Cuộc Khởi nghĩa Ba Tơ. 

Trong cuốn hồi ký “Bình minh Ba Tơ”, Trung tướng Nguyễn Đôn, một trong những người bị đày lên “Căng an trí” Ba Tơ từ những năm 1941 cùng với đồng chí Nguyễn Thạnh (Khoách) đã kể lại rằng, trong hoàn cảnh như vậy, những chiến sĩ cách mạng vẫn tìm cách xây dựng cơ sở; liên lạc với miền xuôi, gây dựng lại phong trào; biến ngọn lửa nhỏ thành đám cháy lớn và chờ cho đến khi thời cơ chín muồi.

Đúng như niềm tin và ý chí của người cộng sản kiên trung, năm 1942, Chi bộ Đảng tại “Căng an trí” Ba Tơ được thành lập, do đồng chí Nguyễn Đôn làm Bí thư, lấy tên là Ủy ban vận động cách mạng để trực tiếp lãnh đạo phong trào cách mạng; tạo tiền đề quan trọng cho những bước chuyển mình lớn lao trong cuộc đấu tranh giành độc lập dân tộc. Đến tháng 4/1942, từ nhà đày Buôn Ma Thuột (Đắk Lắk), đồng chí Huỳnh Tấu - nguyên Ủy viên Thường vụ Ban Cán sự Nam Trung Kỳ, bị địch đưa về đây. Ngay lập tức, ông bắt liên lạc với đồng chí Nguyễn Đôn, thúc đẩy Chi bộ Đảng phát triển, mở rộng phạm vi hoạt động trên toàn tỉnh dưới danh nghĩa Ủy ban vận động cứu quốc Quảng Ngãi.

Mỗi dịp tháng Ba về, học sinh thường đến tham quan, tìm hiểu các di tích lịch sử ở Ba Tơ.
          

Tháng 5/1943, từ nhà đày Buôn Ma Thuột, đồng chí Phạm Kiệt cũng bị đưa về “Căng an trí” Ba Tơ để quản thúc. Năm 1944, lần lượt các đồng chí Trương Quang Giao, Trần Quý Hai, Trần Lương cũng bị chuyển đến từ những nhà tù trong nước. Trước yêu cầu của phong trào cách mạng đòi hỏi sự lãnh đạo sâu sát hơn của tổ chức đảng, cuối tháng 12/1944, Tỉnh ủy lâm thời Quảng Ngãi được thành lập. Đồng chí Trương Quang Giao được cử làm Bí thư, từng bước đưa phong trào cách mạng trong tỉnh ngày một lên cao. Trong đó, phong trào cách mạng tại “Căng an trí” Ba Tơ ngày càng lớn mạnh khi hội tụ được nhiều chiến sĩ cộng sản kiên trung. Họ mang theo lòng yêu nước sắt son, bản lĩnh, kinh nghiệm và có chiến lược đấu tranh, biến những ngày tháng trong vòng vây kìm kẹp của địch thành thời gian để chuẩn bị cho một cuộc vùng dậy lịch sử.

[Xem video]. Chủ tịch Hội Cựu chiến binh huyện Ba Tơ Phạm Văn Viên chia sẻ về cuộc Khởi nghĩa Ba Tơ:

Vùng An toàn khu Ba Tơ hôm nay khoác lên mình một diện mạo mới, nhưng trên từng con đường, từng triền núi, âm hưởng hào hùng của Cuộc Khởi nghĩa Ba Tơ vẫn luôn vang vọng. Các điểm Di tích Quốc gia đặc biệt Địa điểm về Cuộc Khởi nghĩa Ba Tơ, những dấu ấn lịch sử vẫn hiên ngang giữa đất trời, khơi gợi trong lòng mỗi người niềm tự hào sâu sắc. Dòng sông Liên lững lờ chảy dưới chân núi Cao Muôn sừng sững, tựa như dòng chảy lịch sử không ngừng tuôn trào. Vẫn còn đây di tích Bến Buôn bên dòng sông Liên, một thời gian dài là nơi tập kết lương thực, vũ khí từ đồng bằng ngược sông về Ba Tơ, phục vụ cuộc đấu tranh du kích. Căn nhà của đồng chí Trần Quý Hai, nơi Tỉnh ủy lâm thời Quảng Ngãi họp bàn, đưa ra quyết định quan trọng để khởi nghĩa giành chính quyền, nay cũng đã được tôn tạo, trở thành một phần quan trọng trong hành trình tìm về cội nguồn cách mạng...

Mỗi dịp tháng Ba về, Bảo tàng Khởi nghĩa Ba Tơ lại đón hàng nghìn lượt khách đến tham quan, tìm hiểu.

[Xem video].  Anh Nguyễn Đức Phong- Phụ trách Bảo tàng Khởi nghĩa Ba Tơ chia sẻ về cảm xúc, niềm tự hào của anh sau 20 năm quản lý Bảo tàng Khởi nghĩa Ba Tơ:

Cùng với những di tích lịch sử, mỗi dịp tháng Ba về, Bảo tàng Khởi nghĩa Ba Tơ lại đón hàng nghìn lượt khách đến tham quan, tìm hiểu. Trước sa bàn tái hiện cuộc khởi nghĩa, anh Nguyễn Đức Phong - phụ trách Bảo tàng Khởi nghĩa Ba Tơ say sưa kể lại những thời khắc lịch sử trọng đại, khi ngọn lửa cách mạng bùng lên ở đây và lan rộng khắp nơi. Người dân và du khách lặng lẽ lắng nghe, xúc động như được trở về với những ngày tháng hào hùng. Gắn bó 20 năm với Bảo tàng Khởi nghĩa Ba Tơ, anh Phong đã dẫn biết bao đoàn khách đến với vùng đất lịch sử này, kể lại những câu chuyện về Khởi nghĩa Ba Tơ năm xưa. Thế nhưng, mỗi lần nhắc đến, anh vẫn không khỏi bồi hồi xúc động. Đây không chỉ là mốc son trong lịch sử cách mạng Việt Nam, mà còn là biểu tượng sáng ngời của tinh thần quật khởi, lòng yêu nước sắt son của quân và dân Ba Tơ.

Trở lại thời điểm khi Nhật đảo chính Pháp tại Đông Dương (ngày 9/3/1945), bộ máy cai trị của thực dân Pháp ở Quảng Ngãi bị tan rã; phát xít Nhật lại chưa kịp củng cố bộ máy cai trị mới, tạo ra khoảng trống quyền lực. Nắm bắt thời cơ, phân tích, đánh giá thấu đáo tình hình, mặc dù chưa nhận được chỉ thị từ trung ương, ngay trong đêm 10/3/1945, Tỉnh ủy lâm thời Quảng Ngãi tiến hành cuộc họp bất thường tại nhà đồng chí Trần Quý Hai ở dốc Ông Tài, chỉ cách đồn Ba Tơ khoảng 700m, để thảo luận tình hình và quyết định chớp thời cơ, giành chính quyền ngay tại Ba Tơ. Trưa ngày 11/3/1945, tại cuộc họp ở suối Loa, Ban lãnh đạo khởi nghĩa phân công nhiệm vụ cụ thể cho các đồng chí phụ trách các địa bàn và nhanh chóng tập trung lực lượng tại Ba Tơ để tiến hành khởi nghĩa.

Căn nhà của đồng chí Trần Quý Hai, nơi Tỉnh ủy lâm thời Quảng Ngãi họp bàn, đưa ra quyết định quan trọng để khởi nghĩa giành chính quyền.

Dưới sự chỉ huy của đồng chí Phạm Kiệt, từ các ngả đường, đồng bào Kinh - Thượng tay cầm gươm, dao, giáo mác,  giương cao cờ đỏ sao vàng, kéo về sân vận động Ba Tơ, hô vang các khẩu hiệu: “Đánh đổ phát xít Nhật, tẩy sạch thực dân Pháp!”, “Việt Nam hoàn toàn độc lập!”... uy hiếp tinh thần binh lính và bọn tay sai, khiến chúng phải bỏ chạy. Sau cuộc mít tinh, đội quân khởi nghĩa tiến vào Nha Kiểm lý, buộc địch phải giao nộp toàn bộ vũ khí, giấy tờ, con dấu cho quân khởi nghĩa. Chính quyền địch nhanh chóng tan rã. Thừa thắng xông lên, lực lượng khởi nghĩa tiến đánh đồn Ba Tơ.

Học sinh tham quan Bia lưu niệm nơi thành lập Đội du kích Ba Tơ.

Đêm 11/3/1945, Ba Tơ rực sáng trong niềm hân hoan. Lá cờ đỏ sao vàng tung bay kiêu hãnh, báo tin vui về một trang sử hào hùng vừa được viết nên. Chính quyền cách mạng đầu tiên trong tỉnh ra đời, chấm dứt những đêm trường nô lệ. Sáng hôm sau, tại sân vận động trước đồn Ba Tơ, một cuộc mít tinh lớn diễn ra trong không khí trang nghiêm, phấn khởi. Hàng nghìn người dân phấn khởi, chứng kiến khoảnh khắc lịch sử khi Đội Du kích Ba Tơ chính thức ra đời.